Szlak kruszcowy

Rynek


Historia Sławkowa

Sławków jest niewielkim malowniczym miasteczkiem, położonym nad rzeką Białą Przemszą. Znajduje się we wschodniej części województwa śląskiego w powiecie będzińskim, na granicy z województwem małopolskim. Jest jednym z najstarszych miast w historycznej zachodniej Małopolsce.

Początki osady sięgają co najmniej XII wieku. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych odnosząca się do Sławkowa pochodzi z roku 1220. Pierwotnie był to ośrodek handlu i górnictwa rud ołowiu. Lokacja miasta na prawie magdeburskim nastąpiła pomiędzy rokiem 1279, a 1286 - do dzisiaj zachowany jest jego średniowieczny, wręcz modelowy, układ urbanistyczny. O znaczeniu Sławkowa w dawnych wiekach świadczy fakt istnienia w średniowieczu ulicy i bramy sławkowskiej w Krakowie oraz Wrocławiu. Ulica Sławkowska w dawnej stolicy Polski istnieje do dzisiaj.

Osada, a następnie miasto Sławków było do roku 1789 własnością biskupów krakowskich i stanowiło centrum administracyjne zespołu dóbr biskupich - Klucza Sławkowskiego, składającego się z miasta oraz, zależnie od okresu, od 17 do 19 wiosek. Bujnie rozwijający się początkowo ośrodek zaczyna podupadać gospodarczo już pod koniec średniowiecza, co było związane się z wyczerpywaniem się łatwo dostępnych złóż kruszcowych. Chwilowy okres prosperity przeżywa jeszcze w wieku XVI. Po trzecim rozbiorze Polski w roku 1795 miasto znalazło się w obrębie Nowego Śląska w zaborze pruskim, a od roku 1807 było częścią Księstwa Warszawskiego. W tym okresie rzeka Biała Przemsza stanowiła granicę państwową z Cesarstwem Austriackim. Po wojnach napoleońskich, zgodnie z postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego, Sławków znalazł się w zależnym bezpośrednio od Rosji Królestwie Polskim, którego autonomia z biegiem czasu była systematycznie ograniczana. W trakcie Powstania Styczniowego, 6 lutego 1863 r., do Sławkowa wkroczył oddział płk. Apolinarego Kurowskiego, a władze miasta przyjęły zwierzchnictwo Tymczasowego Rządu Narodowego.

Po klęsce powstańców w bitwie pod Miechowem 17 lutego 1863 r. Rosjanie ponownie zajęli miasto. Podobnie jak ponad 300 innych miast Królestwa Polskiego Sławków stracił prawa miejskie w roku 1869. W 1885 roku przez Sławków poprowadzono Dąbrowsko - Dęblińską linię kolejową. W kontekście walki o niepodległość szczególnie istotne były wydarzenia okresu rewolucji 1905 r. 12 listopada tego roku ogół mieszkańców Sławkowa wystąpił przeciw zaborcy, żądając wprowadzenia sejmu ustawodawczego w Warszawie, języka polskiego w szkołach, sądach i administracji. Nie czekając na reakcję władz zaborczych powołano Komitet Obywatelski i przejęto wadzę nad Sławkowem. Wydarzenia te przeszły do historiografii pod nazwą Republiki Sławkowskiej. Niestety po niespełna dwóch tygodniach Republika upadła w wyniku interwencji rosyjskiego wojska.

Po wybuchu I wojny światowej Sławków został zajęty przez Austriaków. Na początku roku 1915, przez około 6 tygodni, miasteczko gościło Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego z ppłk Władysławem Sikorskim na czele. Departament prowadził tu werbunek do Legionów Polskich oraz zorganizował obchody 52. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego - była to pierwsza taka oficjalna i legalna uroczystość na obszarze byłego zaboru rosyjskiego. 4 listopada 1918 roku sławkowska młodzież szkolna rozbroiła Austriaków otwierając tym samym nowy etap w historii miasta w niepodległej już Polsce. W okresie międzywojennym głównym źródłem utrzymania mieszkańców Sławkowa było rolnictwo i praca w przemyśle Zagłębia Dąbrowskiego. Okres pokoju nie trwał jednak długo. 1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa, a trzy dni później wojska niemieckie zajęły Sławków, który został wcielony bezpośrednio do III Rzeczy Niemieckiej. Rozpoczęła się długa i ciężka okupacja, która przyniosła wiele ofiar wśród Sławkowian, w tym zagładę niemal wszystkich sławkowskich Żydów, stanowiących przed wojną około 12% mieszkańców.

Kres niemieckich rządów nastąpił po trzydniowej bitwie wojsk niemieckich z armią sowiecką 23 stycznia 1945 roku. Po drugiej wojnie światowej Sławków dzięki woli i zaangażowaniu swoich mieszkańców dwa razy odzyskiwał prawa miejskie i kilkakrotnie zmieniał przynależność terytorialną, by ostatecznie stać się ponownie częścią Zagłębia Dąbrowskiego. Po wybudowaniu w latach 70. XX wieku w bezpośredniej bliskości miasta Huty Katowice oraz w południowej jego części szerokotorowego terminalu kolejowego Sławków stracił ostatecznie charakter miasteczka rolniczego. Obecnie jego mieszkańcy utrzymują się z pracy w przemyśle i usługach. W Sławkowie znajduje się wiele interesujących zabytków świadczących o kilkusetletniej historii miasta.

Panorama Sławkowa 1536
Panorama Sławkowa 1536 r.

Biskupi herb Sławkowa
Biskupi herb Sławkowa

Herb Sławkowa
Aktualny herb Sławkowa

Austeria Miejska i studnia na Rynku. Początek XX wieku
Austeria Miejska i studnia na Rynku. Początek XX wieku

Defilada oddziałów Legionów Polskich 20 stycznia 1915 r. 
Defilada oddziałów Legionów Polskich 20 stycznia 1915 r.

Ratusz w Sławkowie przed przebudową w pierwszych latach XX wieku
Ratusz w Sławkowie przed przebudową w pierwszych latach XX wieku.

Zabytki

Ratusz

Nie wiemy kiedy powstała najstarsza sławkowska siedziba władz miejskich. Pierwsza wzmianka odnosi się do pożaru ratusza w roku 1600. Obecny kształt budynek uzyskał po przebudowie w pierwszych latach XX wieku. Wcześniej był to murowany, parterowy, budynek otoczony osiemnastoma kolumnami wspierającymi dach łamany polski. Nad dachem wznosiła się wieża z zegarem i sygnaturką.

Austeria

Drewniana karczma z podcieniami wspartymi na sześciu kamiennych kolumnach. Kryta dachem łamanym polskim, pobitym gontem. Jej obecna forma pochodzi z roku 1781. Początków tej budowli należy szukać jednak dużo wcześniej. Zbudowana została w konstrukcji zrębowej na planie w kształcie litery T. Dłuższa oś budynku to szeroka sień przejazdowa ze stajnią i wozownią na jej końcu. Po lewej stronie od głównego wejścia znajdował się szynk i kuchnia, natomiast po prawej alkierz i kantorek.

Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Sławkowski kościół sięga swoimi początkami XIII wieku. Najstarszą jego część stanowi ceglane prezbiterium wzniesione w stylu przejściowym pomiędzy romańskim, a gotyckim. W XIV wieku do prezbiterium dobudowana została wymurowana z kamienia nawa główna. Najmłodszym elementem bryły budowli jest wieża - choć istniała być może już w średniowieczu, to swój obecny kształt przybrała po licznych późniejszych przebudowach. Wnętrze kościoła ma wystrój późnobarokowy z elementami rokokowymi i klasycystycznymi.

Plebania

Nieopodal kościoła zobaczyć można plebanię wybudowaną w roku 1783. Swoją architekturą budynek przypomina polski dwór szlachecki. Do dnia dzisiejszego pełni swoją pierwotną funkcję.

Dawny szpital

Lokalna legenda mówi o istniejącym tu w XV wieku domu, w którym miał przyjść na świat świętobliwy Świętosław. Szpital wzniesiony został w roku 1758. Jego fundatorem był biskup krakowski i książę siewierski Andrzej Załuski. W późniejszym okresie budynek pełnił funkcję szkoły, a następnie przedszkola. Obecnie stanowi siedzibę Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Nad wejściem znajduje się tablica erekcyjna oraz fresk przedstawiający św. Świętosława i św. Stanisława.

Zamek biskupów krakowskich

Początki budowy sławkowskiego zamku odnieść można do pierwszej lat 80. XIII w., jego fundatorem był biskup krakowski Paweł z Przemankowa. Swoją ostateczną formę uzyskał za czasów biskupa Jana Muskaty, który ze sławkowskiego zamku uczynił jeden z głównych punktów oporu w wojnie z Władysławem Łokietkiem. Zamek wielokrotnie był najeżdżany przez wrogie wojska, szczególnie w XV wieku. W XVI wieku włączony został do nowej linii miejskich umocnień, gdyż pierwotnie znajdował się poza murami miasta. W kolejnym stuleciu jego funkcję przejął położony nieopodal dwór biskupi, a sam zamek popadł w ruinę. Ostatecznie został rozebrany w I połowie XVIII wieku.

Fragment fortyfikacji miejskich

Na terenie Parku Miejskiego, naprzeciwko ruin zamku, znajdują się fragmentarycznie zachowane umocnienia miejskie. Składa się na nie wał wraz z wewnętrzną fosą. Druga fosa wykopana była niegdyś także przed licem zewnętrznym nasypu - obecnie niewidoczna. Fortyfikacje te powstały prawdopodobnie na początku XVI wieku.

Dwór biskupów krakowskich tzw. lamus

Przy ulicy Staropocztowej, nieco powyżej ruin zamku, usytuowany jest dawny dwór biskupów krakowskich. Pełnił on funkcje rezydencjonalne po zaprzestaniu użytkowania zamku. Niestety nie znamy jego najdawniejszej historii. Najstarszą jego częścią są piwnice, najprawdopodobniej pochodzące z XIV wieku. Obecnie budynek stanowi własność prywatną.

Synagoga

Na potrzeby ludności żydowskiej zamieszkującej w Sławkowie w latach 1867-1942, wybudowana została w roku 1896 synagoga. W budynku tym, aż do wybuchu II wojny światowej odbywały się obrzędy religijne i funkcjonowała kancelaria gminy żydowskiej.

Kaplica św. Jakuba

Kaplica ufundowana została w roku 1827 przez burmistrza, a zarazem przedsiębiorcę górniczego Jakuba Kubiczka. Została wzniesiona z kamienia, wewnątrz murów nieistniejącego już kościoła pw. św. Jana Chrzciciela z roku 1298, będącego częścią zespołu zabudowań Zakonu Ducha Świętego de Saxia składającego się także z klasztoru i szpitala.

Górnictwo rud ołowiu i cynku w Sławkowie

Jan Długosz opisując w połowie XV wieku Sławków na samym wstępie wspomina, że było to niegdyś miasto sławne i znamienite. Kronikarz nie pozostawia nam wątpliwości co do powodu dawnego znaczenia miasta, które upatruje w obecności złóż i licznych kopalń ołowiu  i srebra. Jest wielce prawdopodobne, że to właśnie owe drogocenne minerały sprowadziły na tereny późniejszego Sławkowa pierwszych osadników, a górnictwo stało się głównym czynnikiem miastotwórczym. Niestety najstarszy okres miejscowego górnictwa i związanego z nim hutnictwa ginie w pomrokach dziejów.

Najprawdopodobniej początki miejscowego wydobycia sięgają wieku XII lub są jeszcze starsze. Dwunastowieczne cmentarzysko odkryte pod kościołem pw. Podwyższenia Krzyża Świętego oraz znaleziony nieopodal tej świątyni dębowy pal pochodzący z umocnień drewniano-ziemnych przedlokacyjnej osady datowany metodami specjalistycznymi na lata 1160-1190, jak również odkrycie w najbliższym sąsiedztwie Sławkowa (Strzemieszycach, Łośniu, czy Bukownie) pochodzących z młodszych faz wczesnego średniowiecza stanowisk archeologicznych związanych z metalurgią ołowiu i srebra sugerują nam przypuszczenie, że sławkowska kasztelania biskupia mogła stanowić centrum administracyjne dla okolicznych osad górniczych i hutniczych.

Początek upadku miejscowego górnictwa odnosi się do wieku XIV; w następnym stuleciu przeżywało ono swój największy regres. W 1412 r. biskup krakowski Piotr Wysz chcąc poprawić złą sytuację gospodarczą miasta potwierdza węgierskie prawa górnicze dla gwarków sławkowskich i ustala wysokość olbory - należnego biskupowi podatku, płaconego w naturze w wysokości 1/11 wydobytego kruszcu.

Swoiste odrodzenie nastąpiło w wieku XVI. W tym okresie funkcjonował w Sławkowie urząd żupniczy, który m.in wydawał fryszty tj. licencje na otwieranie nowych kopalń, czuwał nad przestrzeganiem prawa górniczego oraz rozsądzał sprawy sporne. Na Rynku stała waga ołowiu. Poza mieszczanami sławkowskimi w lokalne górnictwo inwestowali także mieszkańcy pobliskiego Olkusza, a nawet Krakowa.  Najbardziej intensywne prace górnicze prowadzono we wschodniej części Klucza Sławkowskiego, w rejonie Tłukienki (obecnie wschodnia część gminy Bukowno), gdzie uzyskano w roku 1544 zgodę biskupa krakowskiego na budowę kołowrotu odwadniającego kopalnie. Kopano też m.in.: w Strzemieszycach, na Koźle, Chojnach, w Okradzionowie, na Krzykawie i w Krążku. W latach 1550-1575 wydano ponad 500 frysztów. Sławkowskie górnictwo ołowiu zamarło w pierwszej połowie XVII wieku, chociaż sporadycznie w postaci odkrywek oraz przeszukiwania starych hałd funkcjonowało wraz z działalnością huty nad Białą Przemszą do końca XVIII wieku.

Od wieków znano w Sławkowie występującą obok galeny - rudy ołowiu, rudę cynku - galman, traktowaną jako górniczy nieużytek, sporadycznie wykorzystywaną do wytwarzania mosiądzu. W początku XIX wieku dawne obszary kruszcowe znów ożyły, tym razem za sprawą złóż cynku i węgla kamiennego, którego pokłady już od 1790 r. były eksploatowane w południowej części miasta. Pierwsza kopalnia galmanu została założona w Sławkowie w 1821 roku. Kolejne prywatne i rządowe kopalnie powstawały i funkcjonowały do lat 80. XIX wieku. W lata 1826-1888 funkcjonowała tu także walcownia blach cynkowych i żelaznych oraz gisernia (odlewnia).

Mapa Klucza Sławkowskiego z zaznaczonymi złożami rud ołowiu oraz kopalniami, K. Kozłowski, 1889 r.
Mapa Klucza Sławkowskiego z zaznaczonymi złożami rud ołowiu oraz kopalniami, K. Kozłowski, 1889 r.

Strona starej książki 

Szyby kopalniane, G. Agricola, 1556 r.

opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk


 

Kapliczka św. Trójcy

Kamienna kapliczka św. Trójcy została wzniesiona na kopcu w pobliżu kanału walcowni w roku 1933. Jest to kapliczka słupowa wykonana przez J. Zagórskiego  w Sosnowcu, o czym informuje inskrypcja umieszczona na jej bocznej ścianie.

Według miejscowego podania w tym miejscu stały w zamierzchłej przeszłości trzy osobne figury przedstawiające Trójcę Świętą, które zostały zniszczone przez błyskawicę, gdyż jak mówi legenda "Panu Bogu wcale nie podoba się, gdy Święta Trójca nie jest razem". Jak mówi przysłowie "w każdej legendzie jest ziarnko prawdy", podobnie jest też w tym przypadku.

W roku 1629  w pobliżu huty ołowiu wybudowano z kamienia kilkumetrowej wysokości kolumnę Świętej Trójcy. W XIX wieku przepisano z umieszczonej na nim tablicy, częściowo już nieczytelny napis:  Quis trans..christ... corde... vener... deo voto Valentinus Sho... [f]ieri curavit A.D. 1629, który odnosi się do fundacji tego obiektu przez nieznanego z nazwiska Walentego.

Figura została zniszczona w czasie burzy przez piorun 2 sierpnia 1870 r. Do dnia dzisiejszego zachowane są fragmenty podstawy kolumny, które stanowią obecnie schody do współczesnej kapliczki. W kilku  z nich można zobaczyć stalowe kotwy zalane ołowiem pochodzącym najprawdopodobniej z pobliskiej huty.

Kolumna Trójcy Świętej 1629-1870
Kolumna Trójcy Świętej 1629-1870

Pozostałości zniszczonej kolumny Świętej Trójcy na tle prowizorycznej drewnianej kapliczki  - H. Krupiński, 1932
Pozostałości zniszczonej kolumny Świętej Trójcy na tle prowizorycznej drewnianej kapliczki  - H. Krupiński, 1932 r.

opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk


 

Kaplica św. Jakuba

Kaplica św. Jakuba, lokalnie zwana kościółkiem została wybudowana w roku 1827. Jej fundatorem był Jakub Kubiczek, burmistrz miasta Sławkowa oraz przedsiębiorca górniczy. Kaplicę wzniesiono z kamienia dolomitowego, pochodzącego najprawdopodobniej z kopalń galmanu na Koźle. Posiada prostokątną nawę oraz niewielką kruchtę o tym samym kształcie, a także półkolistą absydę, w której znajduje się ołtarz z obrazem przedstawiającym św. Jakuba. Dach świątyni pokryty jest jodłowym gontem i zwieńczonym wieżyczką obitą miedzianą blachą. W wieżyczce znajduje się dzwonek, który tradycyjnie był używany do odpędzania burzy i gromów. Pod nawą znajduje się krypta.

Historia tego miejsca jest zdecydowanie dłuższa i wiąże się z fundacją biskupa krakowskiego Jana Muskaty z roku 1298. W efekcie, której wybudowano kościół św. Jana Chrzciciela przy bramie Bytomskiej, klasztor Zakonu Ducha Świętego de Saxia oraz szpital, który służyć miał głównie poszkodowanym w wypadkach w kopalniach górnikom. Ze starszej parafii św. Krzyża wydzielono wówczas drugą parafię, św. Jana Chrzciciela. Zespół klasztorny uposażony został m.in. w 4 łany frankońskie roli z łąkami dla założenia folwarku, ogród za murami miasta oraz 10 grzywien  z dochodu łaźni miejskiej nad Białą Przemszą. Przywilej fundacyjny zezwalał również na założenie cmentarza.

Zakon Ducha Świętego de Saxia został założony przez Gwidona z Montpellier w Księstwie Tuluzy, na południu Francji i potwierdzony przez papieża Innocentego III w roku 1198. Głównym zadaniem zakonu było prowadzenie szpitali, w których szeroko pojęta opieką otaczano ubogich i chorych.

Źródła pisane nie wspominają nic o działalności Zakonu Ducha Świętego w Sławkowie. Nie wiemy też do kiedy opisywane budynki funkcjonowały, a do niedawna nie wiedzieliśmy z  jakiego materiału były zbudowane i gdzie dokładnie się znajdowały. Przypuszcza się, że zostały zniszczone w trakcie jednego z najazdów lub pożarów miasta w XV wieku. Lustracje parafii z lat 1598 - 1665 mówią natomiast o drewnianej kaplicy św. Jana Chrzciciela, która według wszelkiego prawdopodobieństwa istniała na miejscu średniowiecznego kościoła.

W roku 2022 w trakcie prac remontowych odkryto wokół kaplicy św. Jakuba kamienne fundamenty. Zachowany wewnętrzny obrys murów ma wymiary ok. 8 x 11 m, a ich grubość dochodzi do 1,5 m. Do naszych czasów w najlepszym stanie dotrwał narożnik południowy budowli. Odnalezione relikty możemy wiązać z kościołem ufundowanym przez Jana Muskatę pod koniec XIII w.

Kaplica św. Jakuba znajduje się na szlaku pielgrzymkowym do grobu św. Jakuba Większego Apostoła w Santiago de Compostella w Hiszpanii.

Fundamenty kościoła św. Jana Chrzciciela odkryte wokół kaplicy św. Jakuba
Fundamenty kościoła św. Jana Chrzciciela odkryte wokół kaplicy św. Jakuba

Zachowane relikty murów kościoła św. Jana Chrzciciela. Po lewej stronie widoczna ściana kaplicy św. Jakuba
Zachowane relikty murów kościoła św. Jana Chrzciciela. Po lewej stronie widoczna ściana kaplicy św. Jakuba.

Kaplica św. Jakuba przed rokiem 1910.
Kaplica św. Jakuba przed rokiem 1910.

Krzyż Zakonu Ducha Świętego de Saxia
Krzyż Zakonu Ducha Świętego de Saxia.

Medalion z przedstawieniem św. Jana Chrzciciela odnaleziony w trakcie odsłaniania fundamentów kościoła
Medalion z przedstawieniem św. Jana Chrzciciela odnaleziony w trakcie odsłaniania fundamentów kościoła.

Siedemnastowieczna rycina obrazująca duchowość Zakonu Ducha Świętego de Saxia oraz jego główne zadania
Siedemnastowieczna rycina obrazująca duchowość Zakonu Ducha Świętego de Saxia oraz jego główne zadania.

 opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk


 

Kapliczka św. Rozalii

Kapliczka św. Rozalii powstała w roku 1536 jako Słup Męki Pańskiej. Jest to najstarsza kapliczka w Sławkowie i zarazem w całym regionie. Została wybudowana w obrębie osady górniczej Kozioł, przy stary szlaku handlowy ze Sławkowa do Będzina. W swojej pierwotnej formie wzniesiony z kamienia wapiennego czworoboczny słup nakryty był ostrosłupowym dachem z cisów kamiennych i zwieńczony krzyżem, na którym wykuto datę 1536 oraz  łękawicę zaćwieczoną krzyżykiem - gmerk jednego ze sławkowskich gwarków, zapewne fundatora. Ostateczną formę kapliczka uzyskała po przebudowie w roku 1630, kiedy miasto nawiedziła zaraza, nieurodzaj i głód o czym informuje nas tablica pamiątkowa umieszczona na kapliczce. Wtedy też wykonano gontowy daszek wsparty na kamiennym gzymsie oraz wykuto datę 1630 na odwrotnej stronie krzyża. Zapewne podczas jednej z kolejnych zaraz modląc się do św. Rozalii, patronki od morowego powietrza jej wizerunek umieszczono na frontowej ścianie kapliczki - tym samym obiekt otrzymał nowe wezwanie.

Legenda o kapliczce św. Rozalii

Według miejscowego podania zaraza zdziesiątkowała ludność, a zwłoki zmarłych chowano  w jednej zbiorowej mogile. W tak dramatycznej sytuacji  ówczesny proboszcz zorganizował modły błagalne oraz procesję, która obchodziła pola, ulice i domy błogosławiąc je i kropiąc wodą święconą. Na czele pochodu niesiono wizerunek św. Rozalii, orędowniczki chroniącej od morowego powietrza. Wierni przybyli na koniec pod stary, zniszczony Słup Męki Pańskiej i tu spędzili noc na modlitwie i błaganiach. Stał się cud, zaraza ustała, a wszystko powoli zaczęło wracać do normalności. Wdzięczni mieszkańcy odnowili kapliczkę i od tej chwili otaczali ją szczególną opieką i czcią.

Kapliczka św. Rozalii w początku XX wieku
Kapliczka św. Rozalii w początku XX wieku

Gmerk i data 1536
Gmerk i data 1536

opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk


 

Kopalnia Leonidas

W roku 1816 władze Królestwa Polskiego włączyły Sławków do dóbr górniczych. Tym samym cały obszar miasta znalazł się w Rewirze Wschodnim Dozorstwa Olkusko-Siewierskiego. Po jego reorganizacji i przemianowaniu na Zachodni Okręg Górniczy z siedzibą w Dąbrowie Górniczej, od połowy XIX w. Sławków stał się integralną częścią Zagłębia Dąbrowskiego.  Około 1820 r. rozpoczęto, zakończone sukcesem, poszukiwania nowych złóż galmanu w zachodniej części miasta. W efekcie czego na południowym stoku wzgórza Gieraska lub Jeraska (wys. 340,42 m n.p.m), na obszarze znanym wcześniej z wydobywania rudy ołowiu, założono w 1822 roku kopalnię rządową Leonidas.

Prace górnicze prowadzone były głównie metodą głębinową. Wydrążono 8 szybów i chodniki tzw. cachty podążające za żyłami galmanu. Prace prowadzono również za pomocą odkrywek. Kopalnia zatrudniała 30 górników. Funkcjonowała do 1829 roku. W tym okresie wydobyto 5744 korcy rudy (1 korzec = ok. 128 litrów).

Pozostałością kopalni jest pas zrobisk i zapadlisk usytuowany na osi wschód-zachód długości około 1000 m o szerokości 20-50 m, dzisiaj porośnięty jest lasem.

Przyczyną zamknięcia kopalni było wyczerpanie łatwo dostępnych złóż, problemy z odwodnieniem podziemnych chodników oraz spadek cen cynku, co w efekcie spowodowało nieopłacalność produkcji.

Dopiero w latach 1884-1885 podjęto próbę wznowienia wydobycia w nieczynnej kopalni. Na powierzchni 6 hektarów, wybito 28 szybów o głębokości 4-34 metrów. Kopalnię odwadniano za pomocą maszyny parowej. Niestety poszukiwania nowych złóż nie przyniosły rezultatów.

Plan szybów i chodników kopalni rządowej Leonidas, rok 1829
Plan szybów i chodników kopalni rządowej Leonidas, rok 1829

Współczesne zdjęcie lotniczego skanowania laserowego wyrobisk kopalni Leonidas, Geoportal.
Współczesne zdjęcie lotniczego skanowania laserowego wyrobisk kopalni Leonidas, Geoportal.

Pyrlik
Pyrlik

Żelazko
Żelazko

opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk


 

Kopalnie galeny i galmanu na Koźle

Pierwsze pisane wzmianki o miejscowości Kozioł pochodzą ze sławkowskich ksiąg żupniczych z XVI wieku. Była to jedna z wielu sławkowskich osad górniczych i jedna z niewielu, która istnieje do dzisiaj. Położona przy szlaku handlowym prowadzącym ze Sławkowa do Będzina. Swą nazwę wzięła od wzniesienia zwanego Kozioł (wys. 330,30 m n.p.m.). Prace górnicze prowadzone były po obu stronach dzisiejszej drogi  DK-94.

Ślady dawnych prac górniczych zostały skutecznie zatarte w początkach XIX wieku, kiedy rozpoczęto tu eksploatację galmanu.

W 1823 roku mieszkańcy Sławkowa na czele z burmistrzem Jakubem Kubiczkiem założyli kopalnię galmanu Kozioł. Przeszukiwano stare hałdy oraz wybito 5 szybów połączonych chodnikami, otwarto też odkrywki. W kopalni od 1823 do 1840 r. wydobyto 50 tyś. kibli galmanu.

Obok tej kopalni w 1838 r. Piotr Kraszkowski na kawałku gruntu zakupionym od mieszczan sławkowskich otworzył własną kopalnię, która dawała 4 tys. kibli urobku rocznie. Funkcjonowała do roku 1840.

W połowie lat czterdziestych XIX w. hrabia Jan Ciechanowski wykupił od spadkobierców Jakuba Kubiczka grunty górnicze na Koźle i rozpoczął eksploatację rudy galmanu. Prace prowadził metodą odkrywkową oraz przeszukiwał stare wyrobiska i hałdy. Pozyskaną rudę dowoził do huty cynku pod Będzinem. W 1860 r. po wyczerpaniu się łatwo dostępnych złóż galmanu Jan Ciechanowski zaprzestał eksploatacji tego kruszcu. W 1872 r. sprzedał wszystkie swoje grunty w Sławkowie wraz z prawem do poszukiwań i eksploatacji minerałów, właścicielowi wójtostwa okradzionowskiego Bogusławowi Przybylskiemu. Za jego sprawą ponownie uruchomiona została kopalnia na Kozioł, która otrzymała nazwę "Julia". w 1874 r. zainstalowano maszynę parową o sile 14 koni, odwadniającą wyrobiska kopalni. W pobliżu szybów uruchomiona została płuczka Julia. Kopalnia początkowo dawała 1000 ton galmanu rocznie. Złoże szybko się wyczerpywało. W 1880 r. wydobyto już tylko 10 ton galmanu. W następnym roku kopalnię zamknięto.

Należy dodać, że do 1867 roku Jan Ciechanowski w bezpośredniej bliskości Kozła, ok 300 m na południowy-zachód wydobywał kamień wapienny, przy którym wybudował piec do wypalania wapna (wapiennik). Kilka takich obiektów usytuowanych było na obszarze kopalni Kozioł, które zmieniając właścicieli funkcjonowały do lat dwudziestych XX wieku. Przy jednym z nich w latach 1862-1867 "przetapiano kamień wapienny na cement". Była to druga w Zagłębiu Dąbrowskim cementownia.

Plan kopalni Julia na Koźle
Plan kopalni Julia na Koźle

Eksploracja chodników kopalni na Koźle w roku 1977 (2)
Eksploracja chodników kopalni na Koźle w roku 1977

Eksploracja chodników kopalni na Koźle w roku 1977
Eksploracja chodników kopalni na Koźle w roku 1977

Plan kopalni na Koźle  odkrytej w roku 1974
Plan kopalni na Koźle odkrytej w roku 1974

Kopaczka górnicza
Kopaczka górnicza

Łopata górnicza
Łopata górnicza

opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk


 

Stara Huta

Równolegle z kopalniami ołowiu w Sławkowie funkcjonowały huty, które zlokalizowane były nad Białą Przemszą. Jedną z nich, zwyczajowo zwaną Hutą Starą, odkrył  w roku 1995 dr Jacek Pierzak w trakcie badań archeologicznych prowadzonych  w rejonie kapliczki Świętej Trójcy nad kanałem walcowni.

Początek istnienia tego obiektu datuje się na pierwszą ćwierć wieku XVI. Huta była wielokrotnie remontowana i działała w tym miejscu, aż do roku około 1810. Warto zaznaczyć, że trzy piece hutniczego przedstawione są na panoramie Sławkowa z roku 1536 - być może to jedną z nich odkryto. W inwentarzach i lustracjach dóbr biskupich z wieku XVII i XVIII możemy odnaleźć ich dokładne opisy wraz z wyposażeniem.

Huta Stara posiadała dwa piece do wytapiania ołowiu z rud. Miechy podnoszące temperaturę pracy pieców oraz stępy do kruszenia rudy napędzane były kołem wodnym poruszanym wodami Białej Przemszy. Huta Nowa oddalona od Huty Starej o staję znajdowała się przy trakcie olkuskim. Posiadała również dwa piece do topienia ołowiu oraz trzeci do odciągania srebra.

W pobliżu hut działały także roszty - były to stosy drewna przemieszanego z rudą. Przy ich użyciu wstępnie wytapiano ołów z rud najlepszej jakości. Następnie pozostały po tym procesie żużel (gierzyna), który zwierał w sobie jeszcze znaczną ilość metalu trafiał do pieców szybowych w hutach, gdzie dzięki wyższej temperaturze możliwy był dalszy wytop.

Fragment infrastruktury huty odkryty w roku 2020
Fragment infrastruktury huty odkryty w roku 2020

Huta na rycinie XVI wieku, Agricola, 1556
Huta na rycinie XVI wieku, Agricola, 1556

Panorama Sławkowa 1536. Na pierwszym planie widoczne dymiące piece hutnicze
Panorama Sławkowa 1536. Na pierwszym planie widoczne dymiące piece hutnicze

Relikty Huty Starej odkryte w roku 1995
Relikty Huty Starej odkryte w roku 1995

opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk


 

Sławkowska Walcownia Blach Cynkowych i Żelaznych

W latach dwudziestych XIX w. rząd Królestwa Polskiego (tzw. Kongresówki) dostrzegł możliwość zwiększenia dochodów skarbu państwa ze sprzedaży cynku. W latach 1824-1826 ówczesny minister skarbu książę Franciszek Drucki-Lubecki zlecił lustrację dozorstwa olkusko-siewierskiego w celu zwiększenia wydobycia galmanu i produkcji cynku. Jednym z efektów tych działań było wybudowanie w Sławkowie w latach 1825-1826 "Walcowni blach cynkowych i żelaznych oraz giserni".

Gmach walcowni usytuowany został nad specjalnie w tym celu wykopanym kanałem szerokości 6 m i długości około 500 m, którym dostarczano wodę poruszającą koło o sile 40 koni napędzające dwa walce. W roku 1833 z inicjatywy Banku Polskiego zainstalowano drugie koło wodne o sile 50 koni i kolejne dwa walce. Przed rokiem 1871 dokonano ostatniej modernizacji zakładu polegającej na zamontowaniu trzeciej pary walców. Poza głównym budynkiem walcowni istniały: gisernia, magazyn, stajnia oraz budynek mieszkalny. Z czasem obok zakładu powstało osiedle robotnicze nazwane "Walcownia".

W 1873 roku sławkowska walcownia posiadała 2 piece płomienne do przygotowywania odlewów większych rozmiarów, 2 piece glijowe do blachy cynkowej i dachowej żelaznej oraz 1 do blachy kotłowej oraz piec szwejsowy do blach cynkowych i przetapiania cynkowych odpadów produkcyjnych.  W tym roku przerobiono 33 tyś. pudów cynku w płytach (1 pud = 16,3755 kg), z czego wyprodukowano około 30,5 tyś. pudów blachy cynkowej różnych wymiarów. Ponadto z 4,5 tyś. pudów sztorcy żelaznych wyprodukowano około 3 tyś. pudów żelaznej blachy dachowej i kotłowej różnych wymiarów. Obsługę wszystkich urządzeń stanowiło około 50 osób, w tej liczbie był zawiadowca, majster, podmajstrzy, czeladnicy, wygrzewacze, obcinacze, przetapiacze oraz giserzy - formierze i szmelcerze.

Budowa istniejącego do dzisiaj kanału walcowni zmieniła diametralnie przebieg rzeki, odcinając jej drugie koryto. Pierwotnie rzeka rozdwajała się na dwa koryta, by znowu połączyć się po około 360 metrach - istniała więc w tym miejscu pierwotnie wyspa o powierzchni 7 ha.

Walcownia posiadała połączenie wodne z portem rzecznym w Niwce. Do roku 1839 po Białej Przemszy i kanale kursował statek parowy zbudowany przez Anglika zwanego Davny, przewożący blachę i odlewy. Statek nazywany był przez ludność nadbrzeżnych wiosek "czortopchajem".

Należy zaznaczyć, że usługi transportowe na rzecz sławkowskiej walcowni były jednym ze źródeł dochodów mieszkańców miasta. Tak zwane furmanienie stało się najbardziej opłacalne w okresie jesienno-zimowym, kiedy następowała przerwa w pracach polowych.

W roku 1888, po 62 latach funkcjonowania (z krótkimi przerwami) sławkowska walcownia i gisernia ostatecznie zaprzestała produkcji.

Plan sytuacyjno niwelacyjny położenia rzeki Przemszy Białej w celu założenia się mającej walcowni, rok 1825
Plan sytuacyjno niwelacyjny położenia rzeki Przemszy Białej w celu założenia się mającej walcowni, rok 1825

Plan sytuacyjny zakładu sławkowskiej walcowni, rok 1857
Plan sytuacyjny zakładu sławkowskiej walcowni, rok 1857

Fragment śluzy przepustowej kanału walcowni. Fotografia wykonana w okresie międzywojennym
Fragment śluzy przepustowej kanału walcowni. Fotografia wykonana w okresie międzywojennym

Główny budynek produkcyjny walcowni. Fotografia wykonana w okresie międzywojennym
Główny budynek produkcyjny walcowni. Fotografia wykonana w okresie międzywojennym

Kana z widokiem na most i budynek walcowni. Fotografia z początku XX wieku
Kana z widokiem na most i budynek walcowni. Fotografia z początku XX wieku

Słupy bramy wjazdowej na teren zakladu. Fotografia wykonana w latach 70. XX wieku
Słupy bramy wjazdowej na teren zakladu. Fotografia wykonana w latach 70. XX wieku

opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk